یک هفته پس از روز جهانی زنان، اینجا یعنی در ایران، بزرگداشت زنی شاعر است؛ رخشنده اعتصامی، پروین شعر ایران. اینکه تاریخ ثبت به سجل پروین را یادآوری کنیم، یا بگوییم سبک شعری‌اش خراسانی است و محاوره را به خوبی به نظم در آورده، از حوصله این متن خارج است. چه اینکه متون بسیاری، دقیق و روشن این موضوعات را پرداخته‌اند.
برای بزرگداشت شاعر، جدای از یادآوری آنچه برای ادبیات فارسی به ارث گذاشته است، لازم است تا به تأثیر وی بر سپهر اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دوران خود و پس از آن نیز اشاره گردد. پروین اعتصامی که در خانواده‌ای فرهنگی رشد یافته است، شدیداً متأثر از پدر، اعتصام الملک، است.
در زمانه‌ای که دسترسی به کتاب و مجله سهل نیست، اطلاعات لازم را از پدر کسب می‌کند و هم اوست که برای اولین بار، سروده‌های شاعر را در مجله خود (بهار) منتشر می‌سازد. پروین جایگاه پدر در زندگانی‌اش را در شعر «در تعزیت پدر» به خوبی به تصویر می‌کشد:
| رفتی و روز مرا تیره تر از شب کرد | بی تو در ظلمتم، ای دیدهٔ نورانی من |
پروین در زمانه و شرایطی رشد می‌یابد که اوضاع سیاسی مملکت دستخوش تغییرات عظیمی است، شرایط اجتماعی در حال تجربه دوران جدیدی است، و ساختارهای جدیدی در نظم و نثر فارسی در حال شکل‌گیری است. در این هنگام، پروین که متأثر از این تغییرات است، خود نیز بخشی از این تحولات می‌گردد. دورانی که با صدور فرمان مشروطیت، تغییرات نظام سیاسی و جنگ‌های جهانی همراه است. مشکلات و مصائب ناشی از این موارد، به خوبی در شعر پروین انعکاس یافته است. قطعه‌های معروفی چون اشک یتیم و یا «صاعقه ما ستم اغنیاست» از بارزترین واکنش‌های شاعر به وضع موجود است. در این اشعار و اشعار مشابه دیگر، طبع لطیف شاعر از ظلم و ستم و اختلاف طبقاتی به رنج آمده و این سیاهی‌ها به خوبی نشان داده می‌شود.
| پیشهٔ آنان، همه آرام و خواب | قسمت ما، درد و غم و ابتلاست |
| دولت و آسایش و اقبال و جاه | گر حق آنهاست، حق ما کجاست |
فارغ از بحث‌های فنی درباره شعر پروین و نگاه اجتماعی - سیاسی شاعر، مهمترین ویژگی شاعر زن بودن است. بر پهنه ادبیات فارسی نام ادیبان و شعرای بسیاری به چشم می‌خورد که متأسفانه سهم زنان از این دایره اندک است. اما این سهم اندک به لحاظ کمی، باعث نشده تا تأثیر عمیق آن‌ها فراموش گردد. پروین اعتصامی در طول دوران حیات اندک خود، همواره در جهت ارتقاء جایگاه زن کوشیده است. شعر گنج عفت (زن در ایران) و صحبت‌های منتسب به وی که در مراسم فارغ‌التحصیلی از مدرسه به سال ۱۳۰۳ ایراد کرده است، از مصادیق این موضوع هستند. پروین آنچه را که به عنوان درد و رنج زن در دوران خود دیده، در شعر گنج عفت با ابیاتی اینچنین به خوبی بازگو می‌کند:
| درعدالتخانه انصاف زن شاهد نداشت | در دبستان فضیلت، زن دبستانی نبود |
| دادخواهی‌های زن می‌ماند عمری بی‌جواب | آشکارا بود این بیداد؛ پنهانی نبود |
در هر حال در بزرگداشت انسانی که به گواه تعداد فروش دیوان اشعارش، مشهورترین شاعر زن ایرانی است، لازم است تا اندیشه‌های وی نیز بار دیگر مورد تدقیق و تعمق قرار گیرند. دیوان اشعار پروین اگر چه مملو از آموزه‌ها و پندها است، اما جنبه‌های دیگر زندگی وی به عنوان یک زن نیز آموزه‌های فراوان دارد که می‌تواند بسیار مؤثر افتد. خالی از لطف نیست که حسن ختام این نوشته، صحبت‌های منتسب به پروین اعتصامی در سال ۱۳۰۳باشد:
« داروی بیماری مزمن شرق، منحصر به تربیت و تعلیم است. تربیت و تعلیم حقیقی که شامل زن و مرد باشد و تمام طبقات را از خوان گسترده معرفت مستفید نماید. ایران، وطن عزیز ما که مفاخر و مآثر عظیمه آن زینت افزای تاریخ جهان است... پیداست برای مرمت خرابی‌های زمان گذشته، اصلاح معایب حالیه، و تمهید سعادت آتیه چه مشکلاتی در پیش است. ایرانی باید ضعف و ملالت را از خود دور کرده، تند و چالاک این پرتگاه‌ها را عبور نماید. امیدواریم به همت دانشمندان و متفکرین روح فضیلت در ملت ایجاد شود و با تربیت نسوان اصلاحات مهمه اجتماعی در ایران فراهم گردد. در این صورت بنای تربیت حقیقی استوار خواهد شد و فرشته اقبال در فضای مملکت بال‌گشایی خواهد کرد.»
تاریخ انتشار: ۹۴/۱۲/۲۵ - شناسه مطلب: ۱۱۰۶
